در اواخر دوره قاجار و رواج اتوموبیل در دوره پهلوی اول، اغلب خودروهای ایران از دو کشور آمریکا و انگلستان وارد می شد اما سرانجام از اواسط دهه 1330 خودروسازی ایران ابتدا تنها با مونتاژ خودروهای خارجی و سپس با بومی کردن محصولات کشورهای صاحب صنعت خودرو، به ایران وارد شد.

به گزارش گروه ایرانشناسی خبرگزاری دانا(داناخبر)،همان طور که خودروی ساخت شرکت «فورد» در آمریکا به عنوان پیشتاز صنعت خودروی ایالات متحده شناخته می شود، «فورد» در ایران نیز تاریخ سازی بوده است؛ اولین اتوموبیلی که به ایران وارد شد، اتوموبیل مدلی فردی بود که به دستور مظفرالدین شاه به ایران آمد. این خودرو به دلیل این که دود زیادی از خود خارج می ساخت، به «ماشین دودی» معروف بود.

در سال 1281 شمسی یا 1902 میلادی مظفرالدین شاه در اولین سفر خود به اروپا با اتومبیل آشنا شد و دو دستگاه از آن را خرید و با خود به ایران آورد . این خرید دقیقا در زمانی انجام شد که خزانه دولت ایران خالی بود و ملت ایران با شرایط بد اقتصادی روبه رو بودند. او در اولین نظر به اتومبیل ها به آنها دل بست و از محل چند صد هزار لیره استقراضی از بانک شاهنشاهی ایران که متعلق به انگلیسی ها بود دو دستگاه رنو خریداری کرد.

بنا بر گزارش مجله کهکشان مظفرالدین شاه خطاب به مدیر کمپانی رنو می گوید : این دو دستگاه را با ما چند حساب می کنید ؟ مدیر کمپانی پس از تعظیم و عرض ادب خطاب به پادشاه ایران می گوید : اتومبیل اول رایگان و اتومبیل دوم 16000 فرانک و اتومبیل های بعدی هر کدام 15000 فرانک فرانسه . شاه می گوید : مگر اتومبیل های بعدی در کار است ؟ مدیر کمپانی می گوید : ما حدود 100 دستگاه اتومبیل برای صدور به ایران در نظر گرفته ایم، زیرا مسلم می دانیم به محض بازگشت اعلیحضرت به ایران، عده زیادی از شاهزادگان و بزرگان و سیاستمداران و رجال ایرانی خواهان خرید اتومبیل خواهند شد. شاه گفت: ما عادت نداریم از بیگانگان چیزی به رایگان بگیریم خواهند گفت « رشوه گرفته ایم». مدیر کمپانی گفت : نه خیر قربان امکان ندارد . استدعا دارم اولین اتومبیل را به عنوان کادو قبول کنید.

این اتومبیل نفت سوز مدل 1900 میلادی از نمایشگاه بین المللی فرانسه به قیمت چهار هزار تومان خریداری شد. این اتومبیل به وسیله وزیر مختار ایران به ایران فرستاده شد. رنگ این اتومبیل آبی آسمانی تیره و راننده آن یک مهندس به نام مسیو وارونه فرانسوی بو . پس از مظفرالدین شاه فرزندش محمد علیشاه نیز از این خودرو استفاده می کرد تا اینکه روزی که در خیابان های تهران حرکت می کرد مورد سوء قصد واقع  شد.

نخستین اتومبیل وارد شده به ایران

پس از محمد علی شاه ، احمد شاه یکی دو خودرو برای خود خرید و گاهی اوقات سوار آنها می شد.

سلطنت رضا شاه با دوران تجدد و گسترش مظاهر غربی در زندگی ایرانیان مقارن بود. به همین دلیل در این دوران تا زمان اشغال کشور توسط متفقین ( شهریور 1320 ) اتومبیل به شکل یک کالای لوکس و تجملی در بین اقشار پولدار، رجال، درباریان صاحب نفوذ، سفرا و نمایندگان خارجی در ایران، مالکان و تجار بزرگ رواج یافت، ولی تعداد آنها محدود بود .

محمد رضا پهلوی از بزرگترین کلکسیونرهای اتومبیل در جهان

محمد رضا پهلوی علاقه وافری به اتومبیل داشت، به طوری که پس از به تخت نشستن یکی از بزرگترین کلکسیونرهای اتومبیل در جهان بود . او بیش از یک هزار دستگاه اتومبیل از انواع مختلف بهترین اتومبیل های جهان را داشت از جمله، فراری در مدل های متنوع، لامبورگینی کانتاش، ده ها مدل رولز-رویس،بیش از  20 مدل مرسدس بنز در کلاس های مختلف، آلفا رومئو، کادیلاک، فورد، بی ام و ، کرایسلر و صدها دستگاه دیگر از برترین خودروهای جهان.

خبرآنلاین نوشت: در اواخر دوره قاجار و رواج اتوموبیل در دوره پهلوی اول، اغلب خودروهای ایران از دو کشور آمریکا و انگلستان وارد می شد اما سر انجام از اواسط دهه 1330 خودروسازی ایران ابتدا تنها با مونتاژ خودروهای خارجی و سپس با بومی کردن محصولات کشورهای صاحب صنعت خودرو، به ایران وارد شد. در ایران بیشتر دو شرکت خودروسازی «ایران خودرو» و «سایپا» شناخته شده هستند و اغلب سهم بازار را نیز در دست دارند اما باید گفت که پیش از این که این شرکت ها تولیدات معروف خود را وارد بازار کنند و مشهور شوند، شرکتهایی مثل «پارس خودرو» یا شرکت صنعتی - تولیدی «مرتب» سهم بیشتری از بازار داشتند. باید گفت که در سال 38 ابتدا در جاده کرج شرکت بازرگانی جیپ کارخانه خودروسازی خود را تاسیس کرد و بعد در سال 41 ایران خودرو و در سال 44 شرکت تولید اتومبیل سیتروئن نیز به آن جا آمدند و عملا فعالیت خودروسازی در ایران رونق گرفت.

پارس خودرو

در سال 1335 بازرگانی به نام جعفر اخوان نمایندگی شرکت جیپ آمریکا را به دست آورد و در گام اول، اقدام به واردات جیپ ویلیز کرد که یادگاری از دوران جنگ جهانی دوم بود. در سال 1338، اخوان کارخانه «شرکت بازرگانی جیپ» را برای مونتاژ این محصول در کیلومتر 9 جاده مخصوص کرج به ثبت رساند. این شرکت، تولید جیپ ویلیز را با تغییر نام به جیپ «شهباز» آغازکرد و به دنبال آن، وانت «سیمرغ» در همان سال تولید شد. در آن سالها، با توجه به وضع راههای کشور، یک خودروی دو دیفرانسیل شاسی بلند، بهترین خودروی ممکن برای رفت و آمد در ایران بود.

بازار خودروهای کشور در دهه 40 شمسی تشنه خودروهای سواری بود و با چنین بازاری، تمرکز روی خودروهای شاسی بلند نمی توانست آینده شرکت را تامین کند. با این دیدگاه، جعفر اخوان موفق شد امتیاز مونتاژ خودروی «رامبلر» را بگیرد و در سال 1346 این خودرو را با نام «شاهین» به عنوان مدل پایه و «آریا» به عنوان مدل با امکانات بیشتر به بازار عرضه کرد. قیمت این دو خودروها نسبت به شورولت و فورد آمریکایی پایین تر بود و به دلیل دوام بالا مورد استقبال قرار گرفتند. در همین سال خودروی شاسی بلند دیگری به نام جیپ «آهو» به خط تولید شرکت اضافه شد.

در سال 1347 آریا 2802 دستگاه، شاهین 1742 دستگاه و انواع مختلف جیپ در حدود 2000 دستگاه عرضه شده بودند. اخوان به دنبال خودرویی بود که بتواند با خودروهای لوکس وارداتی نیز رقابت کند و در اوایل دهه50 مذاکرات با جنرال موتورز را آغاز کرد. در سال 1352 جنرال موتورز مشارکت با اخوان را پذیرفت و شرکت جدید با سرمایه اولیه 152میلیون و500هزارتومان تاسیس شد که 45 درصد سهام آن در اختیار اخوان، 45درصد در اختیار جنرال موتورز و 10درصد نیز در اختیار بنیاد پهلوی بود. به این ترتیب نام شرکت به «جنرال موتورز ایران» تغییر کرد و عرضه آریا و شاهین پس از فروش بیش از 22هزار و700 دستگاه، در سال1353 به پایان رسید. برای شروع کار، «اپل کومودور» از محصولات اپل آلمان که از زیر مجموعه های جنرال موتورز بود با نام «شورولت رویال» 2500 و 2800 روانه بازار ایران شد. نام شورولت کافی بود تا این خودرو در سال اول عرضه به بازار، بیش از 7 هزار دستگاه بفروش رود و با وجود وزن زیاد موتور که باعث آسیب به جلوبندی خودرو می شد، به عنوان خودرویی با دوام شناخته شود اما اخوان محصولات اصیل­تری می­خواست و وقتی آمریکایی ها کشش بازار ایران را دیدند، پذیرفتند محصولات اصلی جنرال موتورز را راهی بازار ایران کنند. بنابراین تولید شورولت رویال در سال 1355 به پایان رسید و شورولت «نوا» و «بیوک اسکای لارک» (با نام بیوک ایران) به عنوان خودروهای لوکس آن دوران روانه بازار شدند.

خودروسازی ایران پس از انقلاب

پس از انقلاب، در آبان ماه سال 59 نام شرکت به شرکت خودروسازی ایران و در دی ماه همان سال به «پارس خودرو» تغییرکرد. اولین محصول بعد از انقلاب، «جیپ توسن» موسوم به جیپ فرماندهی بود که با همکاری شرکت ماهیندرای هند تولید شد. این شرکت سال ها برای جبهه های جنگ انواع خودرو تولید می کرد. در سال1363، تولید مجدد خودروهای جنرال موتورز با ورود قطعات، 7200 دستگاه شورولت و بیوک که ارسال آن پس از انقلاب متوقف شده بود، آغاز و این آخرین محموله هم ، تبدیل به خودرو شد و وارد بازار خودرو کشور شد. آغاز همکاری با شرکت «نیسان» ژاپن و تولید خودروی «نیسان پاترول» در سال 1365 نقطه عطف دیگری در پارس خودرو بود. در سال 71 جیپ «صحرا» وارد بازار شد و بعدتر که پارس خودرو با فروش 51 درصد سهام، در مالکیت شرکت سایپا قرار گرفت، تولید خودروهایی مثل ماکسیما، رونیز و تندر 90 نیز در برنامه این شرکت قرار گرفت.

شرکت سهامی صنعتی تولیدی مرتب در پانزدهم مهرماه سال 1336 به منظور خرید، فروش و قبول نمایندگی اتومبیل های سواری، باری، و لوازم یدکی آنها به مدت نامحدود در تهران، با نام کارخانجات لندرور در اداره ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی تهران به ثبت رسید. این شرکت در سال های 1350 و 1354 ابتدا از نوع شرکت سهامی به سهامی خاص و سپس دوباره از سهامی خاص به سهامی عام تبدیل شده است.

در سال 58، شرکت مرتب بر اساس بند الف و ب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران مصوب شورای انقلاب ، ملی اعلام شد و مدتها کار خود را در سالهای پس از انقلاب ادامه می­داد تا این که در سال 1375سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران باقیمانده سهام خود را از طریق سازمان بورس اوراق بهادار عرضه کرد و موسسه «احرار» با 61.1 درصد، عمده سهامدار شرکت مرتب شد.

بر اساس آخرین اساسنامه اصلاح شده شرکت مرتب، این شرکت باید کارخانه صنعتی تولیدی و ساخت و مونتاژ انواع اتومبیلهای دو دیفرانسیل، اتوبوس، وانت، آمبولانس، آتش­نشانی، کامیون و تراکتور تاسیس کند. بهره­برداری این شرکت از سال 1340 با واردات تعداد محدودی خودروی ساخته شده با همکاری شرکت لندرور انگلستان شروع شده بود ولی تولید شرکت رسما از سال 1341 آغاز شد. همکاری شرکت با کمپانی رور انگلستان تا سال 1360 بصورت انحصاری بود و قطعات از شرکت رور انگلیس تامین می­شد ولی به علت مشکلات ناشی از تحریم، از سال 1360 تا سال 1366 قطعات سی.کی.دی از شرکت سانتانای اسپانیا نیز تامین شد. از سال 70 تولید خودرو در شرکت اسپانیایی نیز متوقف شد اما شرکت مرتب توانست بدون وقفه به ساخت خودروهای جدیدی تحت نام «پاژن» اقدام کند و ساخت این خودرو در مدلهای مختلف هنوز در شرکت ادامه دارد. از سال 1380 نیز قراردادی با شرکت سانیانگ موتور کره جنوبی برای تولید خودروی «موسو» از سوی شرکت مرتب منعقد شد که به مرحله عملی نیز رسید.

سایپا

شرکت سهامی ایرانی تولید اتومبیل (سایپا) در سال 1346 با سرمایه اولیه 160 میلیون ریال به نام «شرکت سهامی تولید اتومبیل سیتروئن ایران» تاسیس شد و در اواخر سال 1347 به مرحله بهره‌برداری رسید. این شرکت تولید اولین محصولات خود را که شامل «وانت آکا» و سواری «ژیان» بود با روش کاملاً دستی و بدون بهره‌گیری از تجهیزات و امکانات مدرن آغاز کرد. تولیدات شرکت بعد از سال 1353 با استفاده از ابزارهای جدید و مکانیزه شدن برخی از بخش‌های تولیدی، سیر صعودی یافت و بر تنوع محصولات شرکت نیز افزوده شد؛ به‌ طوری‌ که علاوه بر تولید ژیان با مدل‌های مهاری،  پیکاب، از سال 1355 تولید رنو در مدل‌های دو در و چهار در شروع شد و تا سال 1372 ادامه داشت.

در اوایل سال 1354 نام شرکت با حذف کلمه سیتروئن از انتهای عبارت فرانسوی آن به «شرکت سهامی ایرانی تولید اتومبیل» و با نام اختصاری «سایپا» تغییر یافت. سایپا پس از انقلاب در تیر ماه 58 به مالکیت دولت در آمد و از سال 1360 تحت سرپرستی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران قرار گرفت. از سال 1377 به بعد، سایپا با خرید 80 درصد سهام شرکت «ایران کاوه»، 63.2 درصد سهام شرکت «زامیاد» و 51 درصد سهام شرکت «پارس خودرو»، به یک گروه خودروسازی بزرگ تبدیل شده است.

ایران خودرو

شرکت ایران‌خودرو (سهامی عام) در سال 1341 با سرمایه 100 میلیون ریال به ثبت رسید. تولید اولیه شرکت، اتوبوس های معروف به «ال‌پی» بود که شاسی آن از آلمان وارد می شد و با نصب اتاق بر روی آن مونتاژ می شد. در سال 1345 قراردادی با شرکت روتس انگلیس به منظور تولید پیکان، منعقد شد که یک سال بعد در 24 اردیبهشت 1346 کارخانه خودروسازی به نام «ایران ناسیونال» با سرمایه حدود 400 میلیون ریال تاسیس شد و شامل زمین، اعتبار بانکی، ماشین آلات نو و کهنه بود که قادر به مونتاژ روزانه 10 دستگاه سواری و 7 دستگاه اتوبوس و کامیون بود.

از سال 1346 تا 1357 پیکان در مدل های مختلف کار، لوکس، جوانان، استیشن و وانت و اتوبوس در مدل‌های اتوبوس 302 شهری، بیابانی و سوپرلوکس و مینی بوس و آمبولانس تولید می شد. پیکان اولین خودروی مونتاژی پرتیراژ کشور بود که تولید آن پس از حدود چهل سال در سال 1384 متوقف شد.

پس از آن با خانه نشینی پیکان بود که پراید توانست با توجه به قیمت پایین آن به جایگزین مناسب پیکان برای قشر اصلی مصرف‌کنندگان ایرانی تبدیل شود.

با این حال خروج پیکان از صنعت خودرو پایان بخش حیات معنوی آن نبود به‌گونه‌ای که پس از آن بارها شایعه بازگشت مجدد این خودرو به خطوط تولید خودروسازان مطرح شد البته تمامی این شایعات نیز به سرعت تکذیب ‌شد.