به گزارش مشرق، امام رضا(ع) در سفر تاریخی خود به خراسان که از محرم/ مرداد سال 200 ه.ق تا ابتدای شوال/ اردیبهشت 201 ه.ق به طول انجامید، از مدینه رهسپار بصره شد و از آنجا وارد خوزستان شد، آن گاه با عبور از فارس و یزد به خراسان رسید و از راه نیشابور، توس و سرخس وارد مرو، مرکز حکومت مامون شد.

اکنون با گذشت بیش از دوازده قرن از این واقعه، هنوز می‌توان در شهرها و روستاهایی که امام از آن عبور کرده است، شواهد و یادگارهایی را سراغ گرفت که خاطره سفر آن حضرت را زنده نگاه می‌دارند و از دید مردمان منشا برکت به شمار می‌روند.

در زیر مهمترین این یادگارها را که برخی در خراسان و برخی خارج آن هستند را معرفی می‌کنیم.

1- قدمگاه فراشاه

بر کنار جاده تفت به ده شیر در استان یزد، بنایی قرار دارد که مردم آن را قدمگاه امام هشتم(ع) می‌دانند و گویا در گذشته مشهور به مسجد علی ابن موسی الرضا(ع) بوده است. قدمگاه فراشاه بنایی چهارضلعی با گنبدی آجری است که یک کتیبه بسیار نفیس سنگی در آن به چشم می‌خورد. این کتیبه به سال 512 ه.ق و در ابعاد 60 در 116 سانتی متر پرداخته شده و ساخت بنا به وسیله گرشاسب بن علی از امرای کاکویه دیلمی را گواهی می‌دهد، اما اکنون از جای اصلی خود خارج شده و برای حفاظت بیشتر به اداره میراث فرهنگی و گردشگری یزد انتقال یافته است.

2- صومعه امام رضا(ع)

در شهر یزد و پشت بازار زرگرها در گذری به نام دارالشفاء مسجدی وجود دارد که آن را مسجد فرط می‌خوانند. این مسجد پیش از دوره امام رضا(ع) و در زمان قیام ابومسلم خراسانی ساخته شده است. گویا ابومسلم یکی از سربازان خود را مامور تسخیر یزد و اصفهان می‌کند و او نیز پس از تسخیر یزد این مسجد را می‌سازد.

بنابر روایتی که در کتاب جامع مفیدی آمده، امام رضا(ع) هنگام عبور از یزد در مسجد فرط نماز گزاردند و اکنون در مسجد حجره‌ای وجود دارد موسوم به صومعه امام رضا(ع). در آستانه درگاه ورودی حجره یک در کوچک دو لنگه نصب شده است که در کتیبه بالای آن این عبارت به چشم می‌خورد: « وقف کرد بر صومعه متبرکه امام علی ابن موسی الرضا میرک شربت دار فی تاریخ سنه 937»

3- مشهدک

مشهدک جایی است کنار گورستان خرانق در 60 کیلومتری شمال یزد. در اینجا بقعه گلین کوچکی وجود دارد که مردم محل آن را نمازگاه حضرت رضا(ع) می‌دانند و مقدس می‌شمارند.

در بقعه مشهدک سنگ خاکستری رنگی به ابعاد 27 در 29 سانتی متر بر دیوار نصب شده است که به نسخ نوشته شده و مورخ به سال 595 ه.ق است. نوشته‌های این سنگ تاریخی حرکت امام از راه یزد به سوی خراسان را تایید می‌کند و از آنجا که مربوط به دوره پیش از صفوی است، از اهمیت و اصالت خاصی برخوردار است.

4- قدمگاه نیشابور

از نیشابور که به سوی مشهد حرکت می‌کنیم، در 24 کیلومتری شهر به مکانی به نام قدمگاه می‌رسیم که معروف‌ترین زیارتگاه مرتبط با سفر تاریخی- سیاسی امام هشتم(ع) است.

در اینجا دو یادگار منسوب به امام را می‌توان مشاهده کرد یکی چشمه آبی که بنا به روایت خواجه اباصلت هروی محرم ترین خادم آن حضرت از زمین جوشیده و دیگر سنگ سیاهی که جای دو پا بر آن به چشم می‌آید.

هرچند که مردم عامی عقیده دارند امام بر این سنگ ایستاده و جای گام‌هایشان بر آن فرو رفته اما در حقیقت دوستداران ایشان به یادگار عبورشان از نیشابور این سنگ نمادین را ساخته و پرداخته‌اند.

در قدمگاه عمارت باشکوهی متعلق به دوره صفویه وجود دارد که دورادور آن را باغی کهن فراگرفته است.

5-ده سرخ

ده سرخ روستایی است کوهستانی که پشت به بینالود داده و در بخش احمدآباد شهرستان مشهد قرار گرفته است. از آنجا که کوه‌های پیرامون این روستا و خاک آن سرخ رنگ است، به ده سرخ معروف شده و از این حیث که خانه‌های گلینش سرخ فام به چشم می‌آیند زیبایی خاصی دارد. برابر روایات تاریخی و مذهبی، امام رضا(ع) پس از خروج از نیشابور به ده سرخ آمده و اندک مدتی را در این روستا اطراق کردند.

گویا رسیدن ایشان به ده سرخ مقارن با وقت نماز ظهر بود. امام از یاران خود خواستند تا وضو سازند، اما چون آبی در دسترس نبود با دستان خود زمین را حفر کردند و آب زلالی پدیدار شد.

چشمه آبی که اکنون در روستا به چشمه امام معروف است، یادگار این واقعه تلقی می‌شود و مردم آن را شفابخش می‌دانند.

امام پس از وضو در همان حوالی نماز جماعت را به جای آوردند، این مکان نیز نزد اهالی روستا محفوظ ماند و به تخت امام معروف شد، قطعه زمینی است خالی به وسعت 600 مترمربع که در کنار چشمه امام قرار دارد و دورادور آن را درختان نسبتا کهنسال فراگرفته‌اند. جالب آن که روستائیان از تخت امام برای اجرای مراسم مذهبی مانند تعزیه خوانی و توزیع غذای نذری استفاده می‌کنند. شواهد باستان شناسی تعلق ده سرخ به سده‌های اولیه هجری را تایید می‌کنند و نشان می‌دهند که خانه‌های کنونی بر روی لایه‌های باستانی بسیار قدیمی بنا شده‌اند.

حتی آثار سنگفرش‌های قدیمی در گذرهای روستا قابل مشاهده است که گمان می‌رود متعلق به دوره صفویه است. بدین ترتیب ده سرخ فضای تاریخی خود را به صورت کامل حفظ کرده است و گمان نمی‌رود که چهره آن فرق چندانی با زمان سفر امام رضا(ع) داشته باشد. در ده سرخ همچنین بقعه‌ای وجود دارد که از آن سید عبدالعزیز بن عبدالله بن موسی بن جعفر است.

6- راه کهنه فاضل

در قدیم تمام راه‌هایی که از جنوب، جنوب شرق و مشرق به مشهد می‌رسیدند، در منطقه طرق در جنوب این شهر به هم می‌پیوستند، راهی که نیشابور را از طریق چشمه چنار و ده سرخ به نوغان( مشهد امروزی) متصل می‌کرد نیز از طرق می‌گذشت و بنابر این امام رضا(ع) با عبور از منطقه طرق به نوغان آمدند.

این راه که در گذشته به راه کهنه فاضل معروف بود اکنون باقی است و در نزدیکی روستای ده غیبی و در جنوب مکانی به نام آسیاب فاضل یاد کلاته فاضل قرار دارد.

راه فاضل گذرگاهی است سنگی با عرض 2 تا 6 متر که با ایجاد برش‌هایی در صخره‌ها پدید آمده است و در جاهایی که شیب تپه‌ها و صخره‌ها تند بوده پلکان‌های عریض و کم ارتفاعی در آن تعبیه شده است. این راه که مسیر عبور امام هشتم(ع) است تا دوره قاجار مورد استفاده بوداما پس از آن با فراگیر شدن وسایل نقلیه جدید و احداث جاده‌های نو به تدریج متروک شد.

7- کوهسنگی

کوهسنگی گردشگاهی است در جنوب مشهد که امام رضا(ع) بعد از گذر از طرق بدان قدم نهادند، بنا بر روایات تاریخی امام پس از ورود به کوهسنگی بر کوه صخره‌ای آن تکیه زده و دعا کردند که خدا این کوه را نافع به حال مردم قرار دهد. این دعا تا به امروز قرین استجابت بوده است زیرا اکنون کوهسنگی به عنوان بزرگترین فضای تفریحی مردم مشهد منافع زیادی برای ساکنان این شهر و زائران امام رضا(ع) دارد، ضمن آن که در گذشته از سنگ‌های کوهسنگی ظروف شکیلی را ساخته و به فروش می‌رساندند.

8- دستگردان

در فاصله 19 کیلومتری حرم امام رضا(ع) و در کنار روستای دستگردان، محوطه‌ای به همین نام با وسعت حدود شش هزار متر مربع وجود دارد که بقایای برخی بناها و عمارت‌های خشتی، گلی، چینه‌ای و آجری را در برگرفته است.

گویا اینجا از صدر اسلام تا سده‌های دهم و یازدهم جری قمری آباد بوده اما پس از آن به اسباب ناشناخته مانند سانحه طبیعی یا جنگ متروک شده است.

یکی از تاریخ نگاران اسلامی به نام فصیحی خوافی روایت کرده که امام رضا(ع) در منطقه دستگردان وفات یافته و پیکر ایشان در مکان کنونی به خاک سپرده شده است اگر این روایت را بپذیریم آن گاه باید دستگردان را یکی از یادگارهای ایشان در ایران بدانیم.

به هر روی دستگردان از حیث مطالعات باستان شناسی قابل توجه است و شواهد موجود در آن نشان می‌دهد که هنگام رونق از تاسیسات رفاهی، صنعتی و آبرسانی به وسیله لوله‌های سفالی بهره می‌برده است.